اُردوُ رسم الخط (فونٹ) نال

پنجابی ٹائپ کرں ڑ وِچ اڑچناں

طلعت افروز

پنجابی زبان دے کئی لھَے جے (لہجے) نیں تے ایسے واسطے پنجابی شبداں دا تلفّظ وی علاقے دے نال نال بدلدا اے۔ اِنٹرنیٹ توں نقل کیِتے تے اُپر وخائے گئے ایس نقشے وِچ پنجابی دے مختلف لھےجےآں دا جغرافیہ وخایا گیا اے ۔ ہر لِخاری پنجابی ٹائپ کردے ہوئے اپںڑے علاقے دی وَسّوں تے لھَےجے دے مطابق پنجابی ٹائپ کرے گا۔ لھَور دی ’’پیکیجز کمپنی‘‘ آلے سیّد بابر علی دے سرمائے نال تے پنجابی زبان دے اعلٰی محقق ڈاکٹر نذیر احمد (پرنسپل، گورنمنٹ کولج، لھَور) دی تحقیق نال سنہ 1979 وِچ چھپی ’’کلام ِ شاہ حسین‘‘ دے دِباچے وِچ صفحہ ’’ع‘‘ تے ڈاکٹر نذیر احمد لِخدے نیں کہ لھَور وِچ سولھویِں صدی وِچ پنجابی لھَےجا ’’ ملتانی ‘‘ سی ایس واسطے شاہ حسینؔ دی کافی آں دا متن ایسے مُلتانی لھَےجے وِچ طبع ہویا مِلدا اے۔ ایسے طراں ’’پاکستان ٹائمز‘‘ اخبار دے مشہور ِ زمانہ کارٹونسٹ (’’ننّھا‘‘ کارٹون کردار دے خالق) تے پنجابی دے اعلٰی کہانی کار انور علی دی پنجابی کہاںڑیاں دی پَےلھی کتاب ’’کالی آں اِٹّاں کالے روڑ‘‘ دے پنجابی متن وِچ جلندھر تے لھَور دے لھےجیاں دا مِلاپ دِسدا اے ۔ فخر زمان دی شاعری تے ناولاں وِچ گجرات دا پنجابی لھَےجا مِلدا اے تے جدوں اشفاق احمد دے کردار ’’تلقین شاہ‘‘ نوُں سُ ںڑو تے جلندھر ، لُدھیا ںڑے دا لھَےجا صاف سُ ںڑےآ جا سکدا اے۔ جدوں فرحت عباس شاہ کےَنھدے نیں

بھانویں سَوکھا تے بھانویں تنگ جا ساں

انگلینڈ وں نھسّ کے جھنگ جا ساں

تے اوہ جھنگ دے لھَےجے وِچ بول رئے ہوندے نیں۔ مَیں چونکہ لھَور دی جم پل آں تے ایس واسطے میری پنجابی نظماں وِچ لھَور دا لھَےجا مِلے گا پر کِتے کِتے کوئی سرائیکی لفظ پسند آ گیا اے یا فیر شِو کمار بٹالوی دی پنجابی نظماں غزلاں توں کوئی مشرقی پنجاب دا رنگ ڈھنگ پسند آ گیا اے تے مَیں اوہنوُ ں وی شامل کر لیا اے۔

پاکستانی پنجاب دے لکھاریاں نوُں اپڑیِں رچنا کمپیوٹر دے کی بورڈ دے ذریعےٹائپ کرںڑ وِچ بوہت ساریِاں اڑچناں نیں۔ ایہدی مُڈّھلی وجہ اوہ اُردو رسم الخط اے جیدھے سہارے پنجابی نوُں “ شاہ مُکھی” طریقے نال ٹائپ کیتا جاندا اے۔ بھارتی پنجاب دے لکھاری نصیباں آلے نیں کہ اونھاں کول پنجابی لخںڑ تےٹائپ کرںڑ لئی گُر مُکھی رسم الخط موجود اے جیہڑا سولھویں صدی عیسوی وچ گُروُ انگڑ دیو جی نے تخلیق کیتا ۔ ۔ ۔ ایہہ رسم الخط اُچےچا پنجابی لخںڑ لئی بںڑایا گیا سی تے اجّ تیک اپںڑا مقصد پورا کر رھےآ اے۔ جد تیک پاکستانی پنجاب دے لکھاری، پاکستانی پنجاب دے کاڈھوُ (محقق) تے پنجابی نوُں ودھاوا دےںڑ آلے ادارے تے اونھاں دے ڈائریکٹر تے کرتا دھرتا حرکت وِچ نئیں آںڑ گے تے حکمت نئیں ازماںڑ گے اسیِں سارے لکھاری ایسے طراں پنجابی ٹائپنگ دی مُشکلاں وِچ گھِرے رھاں گے۔ اِکی ویں صدی دے پاکستانی پنجابی لکھاری دی مُڈّھلی منگ اے ایہہ کہ اِک اُچےچا پنجابی کمپیوٹر فونٹ تخلیق کیتا جاوے جِنھوُں اسیِں سارے اِنٹرنیٹ توں اپںڑے کمپیوٹراں وچ ڈاؤن لوڈ کر سکی اے تے فیر مائیکرو سوفٹ ورڈ یا فیر مفت سوفٹ وئیر اپاچی اوپن آفس نوُں استعمال کر کے پنجابی متن ٹائپ کر سکی اے۔ جےڑھے بزرگ اورئینٹل کالج، لھور تے پنجاب دی یونیورسٹیاں دے پنجابی ڈیپارٹمنٹاں دے سرپنچ نیں اونھاں نوُں انفارمیشن ٹیکنالوجی ( آئی ٹی) دے ماہراں نال مِل کے ایہہ کمّ کرنا چئ دا اے۔ اِک ماڑا موٹا پاکستانی پنجابی ادبی بورڈ وی لھور وِچ پایا جاندا اے تے میَں ستمبر سنہ 2020 وچ ایس بورڈ نوُں ای میل وی کیتی سی پنجابی کمپیوٹر فونٹ بناؤںڑ واسطے پر اونھاں کوئی جواب نئیں دِتّا۔ آؤ ہُں ڑ ذرا پنجابی ٹائپ کرںڑ آلی آں اڑچناں بارے کجھ گلاّں ہو جاںڑ ۔

پَےلھی گل تے ایہہ کہ پنجابی وِچ نوُن غُنّہ دی واز بَوھت سارے شبداں وِچ ’’ں ڑ ‘‘ ہوندی اے پر ایہدے لئی کوئی اُچے چا حرف ہتّھیں کتابت کرں ڑ واسطے تے کمپیوٹر وچ ٹائپ کرں ڑ واسطے تخلیق نئیں کیتا گیا ۔ کوئی پنجابی پبلشر ’’ں‘‘ دے اُتّے کاتب دے ذریعے گول دَےرہ بں ڑا کے ( اقبال قیصر ہوراں دی چھاپی کُلیات ِ شِو کُمار بٹالوی دا پنجابی متن ) تے کوئی ’’ں‘‘ اُتّے کاتب دے ذریعے ’’ط ‘‘ لِخ کے ’’ں ڑ‘‘ دی واز ظاہر کردے نیں۔ باقی بَوھت سارے پنجابی پبلشر ’’ں‘‘ دی جغا ’’ن‘‘ لِخ کے قصّہ گول کر دیندے نیں۔ جے انفارمیشن ٹیکنالوجی دے ماہراں دی مدد نال نواں تخلیق کیتا کوئی شاہ مُکھی پنجابی کمپیوٹر فونٹ تیار کر لےآ جاوے جےڑھا ’’ں‘‘ اُتّے چھوٹی جئی ’’ط ‘‘ ٹائپ کر سکے یا ’’ں‘‘ دے اُتّے چھوٹا جیہا گول دَےرہ ٹائپ کر سکّے تے ایہہ مُشکل دوُ ر ہو سکدی اے ۔

دُوجی گلّ اَکھّر “ح” ، اَکھّر “ہ” تے اَکھّر “ دو چشمی ھ “ دے بارے کرنی اے ۔ ایہہ ذرا دھیاں ڑ دےں ڑ آلی گلّ اے کیونکہ دو چشمی ھ ’’ح‘‘ کولوں (جِدی ٹھے ٹھ عربی والی واز وِچ ’’خ‘‘ دی جھلک ہوندی اے) تے ’’ہ ‘‘ توں وَکھ اَے ۔ دو چشمی ھ توں پَےلھاں آوں ڑ والے اکّھر دی واز ھ دے نال مِل جاندی اے تے اِک نویِں مُرکّب واز بں ڑ جاندی اے۔ بَوھت سارے پنجابی شبداں نوُں ٹائپ کردےآں ویلے پِشلے اکّھر نال ھ دا اکّھر ٹائپ کرناں پَےں دا اے تاکہ پنجابی دا اصل تلفّظ برقرار رھوے ۔ ۔ ۔ مثلاً

’’اجیت کور لاہور دی رہن والی سی ‘‘

غلط کتابت اے تے اصل چ ایس فقرے نوُں ایس طراں ٹائپ کیتا جاںڑا چئی دا اے

’’ اجیت کو ر لھوَ ر دی رھَےں ڑ آلی سی ‘‘

ایسے طراں شبد ’’لہر‘‘ جدوں پنجابی وِچ ٹائپ کیتا جاوے گا تے ’’لھَےر ‘‘ لِخیا جائے گا۔ شبد ’’ اَنّے‘‘ (نابینا) جدوں پنجابی وِچ ٹائپ کیتا جائے گا تے ’’ اَنّھے ‘‘ لِخیا جائے گا یعنی ’’ن‘‘ وِچ ’’ھ‘‘ دی واز مِلا کے بول ں ڑا پئے گا ۔ ایسے طراں پنجابی شبد ’’ آ ناں‘‘ (کِہناں، بولناں ) نُوں ’’ آ نھاں‘‘ لِخیا جاں ڑا چئی دا اے تے شبد ’’ وَڈّی ‘‘ (بڑی ) نُوں میرے خیال وِچ ’’وَھڈّی‘‘ لِخیا جاں ڑا چئی دا اے یعنی واؤ وِچ ھ دی روح شامل ہوں ڑی چئی دی اے تے ایہہ تلفّظ اِک ہور شبد ’’وَڈّھی ‘‘ (کٹ گئی ، وَڈّھ دِتّی گئی ) توں فرق اے!! ایہہ بری ک ’’ گلّاں‘‘ (باتاں ) نیں پر ’’گلّھاں ‘‘ (رُخسار دی جمع) نئیِں !! ایسے طراں ’’گال‘‘ (گالی گلوچ) دی ایہہ کتابت غلط اے تے ’’ گالھ ‘‘ صھئی اے۔

تیجی گلّ ایہہ اَے کہ پنجابی ٹائپ کرں ڑ والے شاہ مُکھی/اُردوُ رسم الخط دے مطابق شبد دے اخیر تے اؤں ڑ ویلے چھوٹی ’’یے‘‘ تے وَھڈّی ’’یے‘‘ دی شکل فرق فرق ہوندی اے ۔ جے ’’یے‘‘ دا اکّھر شبد دے شروع یا وِچکار آ جائے تے فیر چھوٹی ’’یے‘‘ تے وَھڈّی ’’یے‘‘ دے وِچ فرق نئیں کیتا جا سکدا ۔ پنجابی دے ناشر ایہدے لئی زیر یا زبر لا کے فرق کرں ڑ دی کوشش کردے نیں ۔ ایہہ ’’یے/ی‘‘ دے سِرے نال لگےآ زیر زبر پنجابی ٹائپ کرں ڑ لئی استعمال کیتے جاوں ڑ والے اُردو رسم الخط وِچ کِتے تے صاف نظر آ جاں دا اے تے کِتے صاف نظر نئیِں آندا ۔ فیر پڑھ ں ڑ آلے نوُں ہر ویلے چوکنّا رھَےں ڑا پَےںدا اے کہ ’’یے‘‘ شروع یا وِچکار آئی اے تے ایہدے نال زیر اے کہ زبر ۔ ایہہ پنجابی ٹائپ کرں ڑ لئی کوئی چنگا حل نئیِں تے مَیں پنجابی زبانداناں نوُ ں “ارداس” (عرض داشت) کرناں کہ چھوٹی ’’یے‘‘ تے وَھڈّی ’’یے‘‘ لئی فرق فرق شکل آلے حرف تجویز کرں ڑ جیہڑے اِک نویں تے اُچےچے پنجابی فونٹ دا حصّہ ب ں ڑائے جاں ڑ ۔ ایہہ نوےکلے حرف پنجابی ابجد دے ہر کتابت دے انداز ، نستعلیق تے نسخ، دے وِچ شامل کیِتے جاں ڑ تے کالج یونیورسٹی آں وِچ پڑھائے جاں ڑ تے ناشر جِنھاں نُوں استعمال کرں ڑ۔

چوتھی گلّ ایہہ اَے کہ پنجابی وچ اِک مرکّب واز “چ” تے “ج” نوُں مِلا کے بںڑدی اَے جیویں پنجابی لفظ “جھگّا” (قمیض) وِچ “ج” دی واز نئیں بلکہ چ/ج دی مرکّب واز ٹائپ کرںڑ لئی اِک نویکلے اَکھّر دی لوڑ اَے۔ ایہہ چ /ج دی مرکب واز کئی پنجابی شبداں وِچ شامل اے مثلاً جھاڑوُ، جھانواں، جھیوُری وغیرہ ۔ ایسے طراں “ت” دے نال “د” دی واز نوُں مِلا کے اِک مرکّب واز ت/د بں ڑدی اے ۔ جیویں پنجابی لفظ “دھار” سرائیکی تلفّظ دے لحاظ نال صحیح ٹائپ کیتا گیا اے پر پنجابی تلفّظ دے لحاظ نال غلط ٹائپ ہویا اے۔ لفظ “دھار” نوُں پنجابی وچ صحیح طریقے نال ٹائپ کرں ڑ لئی اِک ت/د دی مرکّب واز والا نویکلا اَکھّر تخلیق کرنا پئے گا جےڑھا دھار، دھرتی، دھرکالاں جے ہے پنجابی شبداں نوُں ٹائپ کرںڑ لئی ورتےآ جاوے ۔ ایسے طراں پنجابی وچ اِک مرکّب واز “پ” تے “ب “ دے اَکھّراں نوُں مِلا کے بںڑدی اے پر ایہدے لئی کوئی نویکلا اکھّر تخلیق نئیں کیتا گیا ۔ چناچہ پنجابی شبد “بھےَںڑ “ (ہمشیرہ ) ، بھُلّی (بھوُلی)، بھےڈ (بھیڑ) ، بھڑنویّا (بہنوئی) وغیرہ جےہے کئی پنجابی لفظ “ب “ دے اَکھّر نال ای ٹائپ کرنیں پیَندے نیں جےڑھا کہ غلط اے، جدّ کے دوُجے پنجابی لفظ باوا، بےشک، بے ایمان وغیرہ وی بجا طور تے ب دے اَکھّر نال ٹائپ کیتے جاندے نیں: پنجابی تلفّظ دے پرچار لئی پ/ب دی مرکّب واز لئی اک نویکلے اکھّر دی لوڑ اے۔

فیر چھوٹی آں چھوٹی آں گلّاں نیں جیویں ایہہ گلّ کہ ’’بولو‘‘ تے ’’چَوک‘‘ وِچ واؤ دی واز فرق فرق اے تے ایہہ نوُں لِخ ں ڑ لئی اعراب وِچوں زبر نال لاں ڑا پَیندا اے۔ ” اےکا” تے ’’ اَیسی تَیسی‘‘ وِچ ’’یے‘‘ دی واز فرق فرق اے تے ایہہ نوُں لِخ ں ڑ لئی اعراب وِچوں زبر نال لاں ڑا پَیندا اے۔ عام پنجابی کتاباں دی کتابت وِچ اےنھاں گلّاں دا خیال گھٹّ ای رکھے آ جاندا اے پر نویں لِخاری آں نوُ ں ٹائپنگ کردے ویلے اےنھاں گلّاں دا خیال ضرور رکھڑاں چئی دا اے ۔ مَیں اپں ڑی آں نظماں دی کتابت نویں طریقے نال کرں ڑ دی کوشش کیتی اے جےڑھی ظاہر اَے کہ اَدھوُری تے اَوکھی کوشش ای رھوے گی پر مَیں اِک شروعات ضرور کرناں چانھاں ساں تے ایہدے توں مَیں نئیِں جھکے آ ۔

طلعت افروز، ٹورونٹو۔ 10 ستمبر، سنہ 2020۔